کم خونی داسی شکل  اختلال ارثی است که به عنوان بیماری سلول داسی شکل نیز شناخته می شود. گلبول های قرمز معمولاً گرد و انعطاف پذیر هستند، بنابراین به راحتی در رگ های خونی حرکت می کنند. در کم خونی داسی شکل، برخی از گلبول های قرمز به شکل داسی یا هلال ماه به وجود می آیند. این سلول های داسی شکل سفت و چسبناک می شوند که می تواند جریان خون را کند یا مسدود کند. این سلول ها به اندازه گلبول های قرمز معمولی، گرد و قرمز دوام نمی آورند که منجر به کم خونی (تعداد کم گلبول های قرمز خون) می شود.

کم خونی داسی شکل  اولین بیماری ارثی انسان است که در سطح پروتئین و DNA شناخته شد. امروزه بررسی دقیق این بیماری با استفاده از آزمایشات ژنتیکی انجام می گردد تا بتوان از انتقال آن به فرزندان جلوگیری نمود

علائم و نشانه های بیماری سلول داسی شکل معمولا در اوایل دوران کودکی شروع می شود و ممکن است شامل کم خونی، عفونت های مکرر و دوره های دوره ای درد (به نام بحران) باشد. شدت علائم از فردی به فرد دیگر متفاوت است. برخی از افراد علائم خفیف دارند، در حالی که برخی دیگر اغلب به دلیل عوارض جدی تر در بیمارستان بستری می شوند. این بیماری در اثر تغییرات ژنتیکی در ژن HBB ایجاد می شود و با الگوی اتوزومی مغلوب به ارث می رسد. یکی از عوارض جدی بیماری سلول داسی، فشار خون بالا در رگ های خونی تامین کننده ریه ها (فشار خون ریوی) است که می تواند منجر به نارسایی قلبی شود. فشار خون ریوی در حدود 10 درصد از بزرگسالان مبتلا به بیماری سلول داسی شکل رخ می دهد.

علائم کم خونی داسی شکل (Sickle cell anemia)

علائم و نشانه های کم خونی داسی شکل معمولاً در حدود 6 ماهگی ظاهر می شوند. علائم از فردی به فرد دیگر متفاوت هستند و ممکن است در طول زمان تغییر کنند. علائم و نشانه ها می تواند شامل موارد زیر باشد:

کم خونی (Anemia). سلول های داسی به راحتی از هم جدا می شوند و می میرند. گلبول های قرمز خون معمولاً حدود 120 روز قبل از اینکه نیاز به تعویض داشته باشند زنده می مانند. اما سلول‌های داسی شکل معمولاً در عرض 10 تا 20 روز می‌میرند و باعث کمبود گلبول‌های قرمز خون (کم خونی) می شوند. بدون گلبول های قرمز کافی، بدن نمی تواند اکسیژن کافی دریافت کند و این باعث بروز خستگی غیر عادی در فرد می شود.

دردهای دوره ای (Episodes of pain). دوره های درد شدید، به نام بحران های درد، یکی از علائم اصلی کم خونی سلول داسی شکل است. درد زمانی ایجاد می شود که گلبول های قرمز داسی شکل جریان خون را از طریق رگ های خونی کوچک به قفسه سینه، شکم و مفاصل مسدود می کنند. شدت درد متفاوت است و می تواند از چند ساعت تا چند روز ادامه یابد. برخی افراد در سال فقط چند بحران درد دارند و برخی دیگر بیشتر. بحران درد شدید نیاز به بستری شدن در بیمارستان دارد. برخی از نوجوانان و بزرگسالان مبتلا به کم خونی داسی شکل نیز درد مزمنی دارند که می تواند ناشی از آسیب استخوان و مفاصل، زخم و علل دیگر باشد.

تورم دست و پا (Swelling of hands and feet). این ورم ناشی از گلبول های قرمز داسی شکل است که گردش خون را در دست ها و پاها مسدود می کند.

عفونت های مکرر (Frequent infections). سلول های داسی می توانند به طحال آسیب برسانند و آسیب پذیری را در برابر عفونت ها افزایش دهند. نوزادان و کودکان مبتلا به کم خونی داسی شکل معمولاً واکسیناسیون و آنتی بیوتیک ها را برای جلوگیری از عفونت های بالقوه تهدید کننده زندگی مانند ذات الریه دریافت می کنند.

تاخیر در رشد یا بلوغ (Delayed growth or puberty). گلبول های قرمز اکسیژن و مواد مغذی مورد نیاز برای رشد را برای بدن فراهم می کنند. کمبود گلبول های قرمز سالم می تواند رشد را در نوزادان و کودکان اختلال ایجاد کند و بلوغ را در نوجوانان به تاخیر بیاندازد.

مشکلات بینایی (Vision problems). رگ‌های خونی کوچکی که چشم را تامین می‌کنند ممکن است با سلول‌های داسی شکل مسدود شوند. این  امر می تواند به شبکیه – بخشی از چشم که تصاویر بصری را پردازش می کند – آسیب برساند و منجر به مشکلات بینایی شود.

علل کم خونی داسی شکل

کم خونی داسی شکل ناشی از تغییر ژنی است که به بدن می گوید ترکیب غنی از آهن در گلبول های قرمز خون به نام هموگلوبین را بسازد. هموگلوبین گلبول های قرمز خون را قادر می سازد تا اکسیژن را از ریه ها در سراسر بدن حمل کنند. هموگلوبین مرتبط با کم خونی داسی شکل باعث می شود گلبول های قرمز سفت، چسبنده و بد شکل شوند.

برای اینکه کودک مبتلا شود، هم مادر و هم پدر باید یک نسخه از ژن سلول داسی شکل – که به عنوان صفت سلول داسی شکل نیز شناخته می شود – داشته باشند و هر دو نسخه از شکل تغییر یافته را به کودک منتقل کنند

اگر تنها یکی از والدین ژن سلول داسی شکل را به کودک منتقل کند، آن کودک ویژگی سلول داسی شکل را خواهد داشت و به اصطلاح حامل خواهد بود.  با یک ژن معمولی هموگلوبین و یک شکل تغییر یافته ژن، افراد دارای صفت سلول داسی شکل، هموگلوبین معمولی و هموگلوبین سلول داسی شکل هر دو را می سازند. خون این افراد ممکن است حاوی سلول های داسی شکل باشد، اما معمولاً علائمی ندارند. با این حال، آن ها ناقل این بیماری هستند، به این معنی که می توانند ژن را به فرزندان خود منتقل کنند.

بیماری سلول داسی شکل (SCD) و صفت سلول داسی (SCT) چه تفاوتی باهم دارند؟

بیماری سلول داسی شکل (SCD) یک بیماری ژنتیکی است که در بدو تولد وجود دارد. این بیماری زمانی به ارث می رسد که کودک دو ژن سلول داسی شکل را دریافت کند – یکی از هر یک از والدین. فرد مبتلا به بیماری سلول داسی شکل (SCD)  می تواند این بیماری را به فرزندان خود منتقل کند.

صفت سلول داسی شکل (SCT) یک بیماری نیست، بلکه به این معنی است که یک فرد ژن سلول داسی شکل را از یکی از والدین خود به ارث برده است. افراد مبتلا به صفت سلول داسی شکل (SCT) معمولا هیچ یک از علائم SCD را ندارند و زندگی عادی دارند، اما می توانند ژن سلول داسی شکل را به فرزندان خود منتقل کنند.

هنگامی که والدین هر دو دارای صفت سلول داسی شکل (SCT) هستند:

در هر بارداری ۲۵٪ شانس داشتن فرزند مبتلا به بیماری سلول داسی شکل (SCD) را دارند.

در هر بارداری ۵۰٪ شانس داشتن فرزند مبتلا به صفت سلول داسی شکل (SCT)  دارند.

آیا فردی مبتلا به بیماری سلول داسی شکل یا سلول داسی شکل نیاز به مراجعه به مشاور ژنتیک دارید؟

بهترین راه برای یافتن اینکه آیا و چگونه صفت و یا بیماری سلول داسی شکل در خانواده یک فرد وجود دارد این است که آن شخص به یک مشاور ژنتیک مراجعه کند. این متخصصان تجربه کافی در بررسی اختلالات ژنتیکی خون را دارند. به علاوه پزشک متخصص ژنتیک شما در مشاوره ژنتیک قبل از تولد نیز باید تبحر زیادی داشته باشد.

متخصص ژنتیک به سابقه خانوادگی فرد نگاه می کند و با او در مورد آنچه در خانواده فرد در مورد صفت و یا بیماری سلول داسی شکل شناخته شده است صحبت می کند. بهتر است یک فرد مبتلا به SCD یا SCT قبل از تصمیم گیری برای بچه دار شدن همه چیز را در مورد SCD یاد بگیرد.

آیا فردی که دارای صفت سلول داسی شکل یا سلول داسی شکل است، نوزادی با بیماری سلول داسی شکل یا سلول داسی شکل خواهد داشت؟

در دوران بارداری، آزمایشات قبل از تولد (PND) را می توان انجام داد تا مشخص شود که آیا نوزاد مبتلا به بیماری سلول داسی شکل (SCD) یا صفت سلول داسی (SCT) هیچ یک از آنها نیست. آزمایشات پیش از تولد با استفاده از نمونه برداری از پرزهای کوریونی (CVS) و آمنیوسنتز اغلب برای تشخیص اینکه آیا نوزاد مبتلا به این بیماری است یا این ویژگی را دارد، استفاده می شود. این آزمایشات معمولاً بعد از ماه دوم بارداری انجام می شود.

راه دیگر این است که پیش از اقدام به بارداری طبیعی با کمک لقاح آزمایشگاهی (IVF)، پیش از انتقال جنین ها به رحم مادر با استفاده از روش تشخیص ژنتیکی پیش از لانه گزینی (PGD)، جنین های سالم را تشخیص داد و برای بارداری انتخاب کرد.

در آزمایشگاه و کلینیک ساواژنوم، تمامی خدمات از زمان مشاوره تا بارداری و آزمایشات برای مراجعین محترم با بهترین کیفیت و تحت نظر پزشک متخصص ژنتیک ارائه می گردد.

توجه داشته باشید که تنها در صورتی که پیش از این زمان والدین از لحاظ ژنتیکی برای بیماری و صفت سلول داسی شکل بررسی شده باشند، امکان بررسی جنین وجود دارد.

نقش ژن  ها در کم خونی داسی شکل (Sickle cell anemia)

جهش در ژن HBB باعث بیماری سلول داسی شکل می شود. ژن HBB دستورالعمل هایی را برای ساخت بخشی از هموگلوبین ارائه می دهد. هموگلوبین از چهار زیرواحد پروتئینی تشکیل شده است که معمولاً دو زیرواحد به نام آلفا گلوبین و دو زیر واحد به نام بتا گلوبین هستند. ژن HBB دستورالعمل هایی را برای ساخت بتا گلوبین ارائه می دهد. نسخه های مختلف بتاگلوبین ناشی از جهش های مختلف در ژن HBB است. یک جهش خاص در ژن HBB یک نسخه غیر طبیعی از بتا گلوبین به نام هموگلوبین S (HbS) تولید می کند. سایر جهش‌ها در ژن HBB منجر به نسخه‌های غیرطبیعی دیگری از بتاگلوبین مانند هموگلوبین C (HbC) و هموگلوبین E (HbE) می‌شود. جهش های ژن HBB همچنین می تواند منجر به سطح پایین غیرمعمول بتا گلوبین شود. این ناهنجاری بتا تالاسمی نامیده می شود.

کم خونی داسی شکل از طریق بررسی ژنتیکی والدین پیش از برداری و یا پس از تولد نوزاد بر روی فرزند، تشخیص داده می شود. این نتایج آزمایش  به پزشک متخصص ژنتیک و متخصص اطفال شما داده می شود.

در افراد مبتلا به بیماری سلول داسی شکل، حداقل یکی از زیرواحدهای بتاگلوبین در هموگلوبین با هموگلوبین S جایگزین می شود. در کم خونی سلول داسی شکل (که بیماری سلول داسی شکل هموزیگوت نیز نامیده می شود)، که شایع ترین شکل بیماری سلول داسی شکل است، هموگلوبین S جایگزین هر دو زیر واحد بتا گلوبین در هموگلوبین می شود. در انواع دیگر بیماری سلول داسی، فقط یک زیرواحد بتاگلوبین در هموگلوبین با هموگلوبین S جایگزین می شود. زیرواحد بتاگلوبین دیگر با یک نوع غیر طبیعی متفاوت مانند هموگلوبین C جایگزین می شود. به عنوان مثال، افراد مبتلا به هموگلوبین C داسی شکل – بیماری (HbSC) – دارای مولکول های هموگلوبین با هموگلوبین S و هموگلوبین C به جای بتاگلوبین است. اگر جهش هایی که هموگلوبین S و بتا تالاسمی را تولید می کنند با هم اتفاق بیفتند، افراد مبتلا به بیماری هموگلوبین S-بتا تالاسمی (HbSBetaThal) هستند.

نسخه های غیر طبیعی بتا گلوبین می توانند گلبول های قرمز خون را به شکل داسی تغییر شکل دهند. گلبول های قرمز داسی شکل زودتر از موعد می میرند که می تواند منجر به کم خونی شود. گاهی اوقات سلول‌های داسی شکل و غیرقابل انعطاف در رگ‌های خونی کوچک گیر می‌کنند و می‌توانند عوارض پزشکی جدی ایجاد کنند.

پیشگیری از کم خونی داسی شکل

اگر شما مشکوک به بیماری سلول داسی شکل هستید، مراجعه به یک مشاور ژنتیک قبل از ازدواج و پیش از اقدام به بارداری می تواند به شما در درک خطر ابتلا به یک کودک مبتلا به کم خونی داسی شکل کمک کند. یک مشاوره ژنتیک با پزشک متخصص ژنتیک همچنین می تواند درمان های احتمالی، اقدامات پیشگیرانه و گزینه های باروری را به شما توضیح دهد.

درمان Sickle cell anemia

مدیریت کم خونی داسی شکل معمولاً با هدف اجتناب از دوره های درد، تسکین علائم و پیشگیری از عوارض است. درمان ممکن است شامل داروها و انتقال خون باشد. برای برخی از کودکان و نوجوانان، پیوند سلول های بنیادی ممکن است این بیماری را درمان کند.

داروهای کم خونی داسی شکل

هیدروکسی اوره (Droxia، Hydrea، Siklos)

هیدروکسی اوره روزانه دفعات بحران های دردناک را کاهش می دهد و ممکن است نیاز به انتقال خون و بستری شدن در بیمارستان را کاهش دهد. اما می تواند خطر عفونت را افزایش دهد. اگر باردار هستید دارو را مصرف نکنید.

پودر خوراکی ال گلوتامین (Endari)

FDA اخیراً این دارو را برای درمان کم خونی داسی شکل تایید کرده است. به کاهش دفعات بحران های درد کمک می کند.

کریزانلیزوماب (Adakveo)

این دارو که به صورت تزریقی تجویز می شود می تواند به کاهش دفعات بحران درد در بزرگسالان و کودکان بالای ۱۶ سال کمک کند. عوارض جانبی می تواند شامل حالت تهوع، درد مفاصل، کمردرد و تب باشد.

Voxelotor. این دارو برای درمان بیماری سلول داسی شکل در بزرگسالان و کودکان بالای ۱۲ سال استفاده می شود. مصرف خوراکی این دارو می تواند خطر کم خونی را کاهش دهد و جریان خون را در سراسر بدن بهبود بخشد. عوارض جانبی می تواند شامل سردرد، حالت تهوع، اسهال، خستگی، بثورات پوستی و تب باشد.

داروهای تسکین دهنده درد. پزشک شما ممکن است داروهای ضد درد قوی را برای کمک به تسکین درد در طول بحران های درد رخ دهنده در کم خونی داسی شکل  تجویز کند.

پیشگیری از عفونت در کم خونی داسی شکل

کودکان مبتلا به کم خونی داسی شکل ممکن است بین سنین حدود ۲ ماهگی تا حداقل ۵ سالگی پنی سیلین دریافت کنند. انجام این کار به جلوگیری از عفونت‌هایی مانند ذات‌الریه که می‌تواند برای کودکان مبتلا به کم خونی داسی‌شکل خطرناک باشد، کمک می‌کند.

بزرگسالانی که مبتلا به کم خونی داسی شکل هستند، در صورت ابتلا به ذات الریه یا جراحی برای برداشتن طحال، ممکن است در طول زندگی خود نیاز به مصرف پنی سیلین داشته باشند.

واکسیناسیون دوران کودکی برای پیشگیری از بیماری در همه کودکان مهم است. آن ها حتی برای کودکان مبتلا به کم خونی داسی شکل بسیار مهم هستند زیرا عفونت آنها می تواند شدید باشد.

در طول همه گیری کرونا، کووید 19، افراد مبتلا به کم خونی داسی شکل باید اقدامات احتیاطی بیشتری را انجام دهند، مانند ایزوله ماندن در خانه تا حد امکان و برای افرادی که واجد شرایط هستند، واکسینه شوند.

پزشک کودک شما باید اطمینان حاصل کند که کودک شما تمام واکسن های توصیه شده دوران کودکی و همچنین واکسن های ضد ذات الریه، مننژیت، هپاتیت B و واکسن سالانه آنفولانزا را دریافت می کند. واکسن ها برای بزرگسالان مبتلا به کم خونی داسی شکل نیز مهم هستند.

جراحی و روش های دیگر درمان در کم خونی داسی شکل

انتقال خون

برای درمان و پیشگیری از عوارضی مانند سکته مغزی در افراد مبتلا به بیماری سلول داسی شکل استفاده می شود. در انتقال گلبول قرمز، گلبول‌های قرمز خون از منبع خون اهدایی خارج می‌شوند و سپس از طریق ورید به فرد مبتلا به کم خونی داسی شکل داده می‌شود. این باعث افزایش تعداد گلبول های قرمز طبیعی می شود که به کاهش علائم و عوارض کمک می کند.

خطرات شامل پاسخ ایمنی به خون اهداکننده است که می تواند یافتن اهداکنندگان آینده را دشوار کند. عفونت؛ و تجمع آهن اضافی در بدن شما. از آنجایی که آهن اضافی می تواند به قلب، کبد و سایر اندام های شما آسیب برساند، در صورت انجام منظم تزریق خون، ممکن است به درمان برای کاهش سطح آهن نیاز داشته باشید.

پیوند سلول های بنیادی

این روش که به عنوان پیوند مغز استخوان نیز شناخته می شود، شامل جایگزینی مغز استخوان مبتلا به کم خونی داسی شکل با مغز استخوان سالم اهداکننده است. در این روش معمولاً از اهداکننده همسان مانند خواهر و برادری که کم خونی داسی شکل ندارد، استفاده می شود.

به دلیل خطرات مرتبط با پیوند مغز استخوان، از جمله مرگ، این روش فقط برای افرادی، معمولاً کودکان، که علائم و عوارض قابل توجهی از کم خونی داسی شکل دارند، توصیه می شود. پیوند سلول های بنیادی تنها درمان شناخته شده برای کم خونی سلول داسی شکل است.

آزمایش‌های بالینی برای رسیدگی به پیوند سلول‌های بنیادی در بزرگسالان و درمان‌های ژنی در حال انجام است.